Toonladders: de ultieme handleiding voor beginners (2024)

Heb je wel eens gelezen over toonladders maar snap je het niet of blijf je met vragen zitten? Wil je leren wat een toonladder is en wat voor toonladders er allemaal zijn? In deze handleiding leg ik uit wat toonladders zijn en hoe de verschillende toonladders zijn opgebouwd. Je leert over majeur en mineur toonladders en zelfs over de harmonische en melodische mineur toonladder. Bovendien leer je waar de kwintencirkel voor dient. Ook geef ik tips hoe je het verschil tussen toonladders kunt leren horen.

Wat is een toonladder?

Van een toonladder zijn verschillende definities te vinden. Echter, eenvoudige definities zijn onvolledig en als je een uitgebreidere definitie zoekt, zitten deze vaak vol met moeilijke muziektermen, zoals op Wikipedia. Dus als je een definitie leest en je snapt het niet, of je blijft met vragen zitten, het ligt niet aan jou. Met een definitie leer je niet wat een toonladder is.

Het is super belangrijk om te begrijpen wat een toonladder is. Toonladders zorgen voor structuur en opbouw in muziek, net als grammatica in een taal. Het is ook belangrijk om toonladders te kunnen spelen. Daarom moet je toonladders ook oefenen op je instrument. Niet op een saaie, gedachteloze en mechanische robot manier. Maar op een muzikale manier door er zelf mee aan de slag te gaan. Bijvoorbeeld met improvisatie. Wil je leren en echt begrijpen wat een toonladder is? Lees dan deze ultieme handleiding. Hier leer je stapsgewijs, met voorbeelden, de verschillende aspecten van een toonladder kennen.

Een vrolijk kerstfeest

Ik ga uitleggen wat een toonladder is, aan de hand van de melodie van 'Een vrolijk kerstfeest'. Als eerste gaan we alle tonen van deze melodie op een rij zetten. Daarna halen we alle dubbele tonen eruit, zetten we de tonen op alfabetische volgorde en beginnen en eindigen de rij met de belangrijkste toon. Dit is de toon waarop de melodie eindigt.

Download eerst de bladmuziek (deze is zonder noten maar met notennamen). Luister vervolgens deze melodie af:

Kijk wat er gebeurt als we eerst alle noten op een rij zetten:
G C C D C B A A A D D E D C B G G E E F E D C A G G A D B C,

en er dan alle dubbele noten eruit halen, zodat elke notennaam maar 1 keer voorkomt:
G C D B A E B F,

en vervolgens de notennamen op alfabetische volgorde zetten, waarbij we beginnen met de toon waarop de melodie eindigt:
C D E F G A B C.

Deze volgorde van tonen is de toonladder van dit liedje. De melodie van 'Een vrolijk kerstfeest' is opgebouwd uit de tonen van deze toonladder. Een heel belangrijke aspect is dat een toonladder wordt gebruikt voor de structuur van een muziekstuk, voor de opbouw. Als je een muziekstuk maakt, of improviseert, gebruik je de tonen van een toonladder.

De C majeur toonladder

Je hebt geleerd dat de tonen C D E F G A B C een toonladder is. Zie je dat deze toonladder uit 7 verschillende tonen bestaat? Dat elke notennaam één keer voor komt? Dat er geen notennaam wordt overgeslagen? Dit is belangrijk. Straks weet je waarom.

Eerst ga ik uitleggen dat een toonladder een vaste volgorde van hele en halve toonsafstanden heeft. Weet je nog niet wat hele en halve toonsafstanden zijn? Lees dan eerst mijn uitleg over hele en halve toonsafstanden.

De opbouw van een toonladder is het beste uit te leggen met een video. Ik heb voor VirtueleLesruimte.nl honderden video's gemaakt. Je krijgt er alvast 1 cadeau.

Bekijk de video en leer hoe de toonladder C D E F G A B C is opgebouwd en hoe deze toonladder heet:

In de video heb je geleerd dat:

1. de toonladder C D E F G A B C bestaat uit de volgorde: heel - heel - half - heel - heel - heel - half.
2. een toonladder die deze volgorde heeft, een grotetertstoonladder wordt genoemd.
3. de eerste toon de naam aan de toonladder geeft.
4. de toonladder C D E F G A B C de C grotetertstoonladder heet, of ook wel de toonladder van C groot.

Zo klinkt de C grotetertstoonladder.

Toonladders hebben meerdere namen

De grotetertstoonladder heeft nog een andere naam. Een naam die je vast wel eens bent tegengekomen.
De grotetertstoonladder wordt ook een majeur toonladder genoemd.

Er zijn verschillende namen voor dezelfde toonladder, hier heb je er een aantal:

• C grotetertstoonladder
• toonladder van C groot
• C groot
• toonladder van C
• toonladder van C majeur
• C majeur

Zijn er meer majeur toonladders?

Jazeker, er zijn 12 verschillende majeur toonladders. Je kunt namelijk op elke toon een majeur toonladder maken en er zijn 12 verschillende tonen. Ik ga je nog leren hoe je de toonladder van G majeur kunt maken. Ook dat gaat het beste met een video:

In de video heb je geleerd dat:

1. de G majeur toonladder bestaat uit de tonen G A B C D E Fis G.
2. de G majeur toonladder 1 kruis heeft: de Fis.

De G majeur toonladder ziet er als volgt uit:

Zo klinkt de G majeur toonladder.

Majeur toonladders klinken allemaal hetzelfde

Hoor je dat de toonladder van G hetzelfde klinkt als de toonladder van C? Zie je dat ook deze toonladder uit 7 verschillende tonen bestaat? Dat ook hier elke notennaam 1 keer voor komt en geen notennaam wordt overgeslagen? Dit geldt voor alle majeur toonladders.

Je kunt ook toonladders maken op bijvoorbeeld de D, A, B of Bes of Des. Wat je dan krijgt zijn toonladders met steeds meer kruizen of mollen. Toonladders kunnen tot wel 7 kruizen of mollen hebben. Wil je ook de andere majeur toonladders leren? Neem dan een muziektheorie abonnement.

Twee belangrijke tonen: grondtoon en leidtoon

Ik heb uitgelegd dat een toonladder bestaat uit zeven verschillende tonen en dat er geen notennaam wordt overgeslagen. We gaan nu de tonen van de toonladder een nummer geven. De eerste toon van de toonladder krijgt nummer 1. De tweede toon krijgt nummer 2 enzovoorts tot en met nummer 7.

Ik heb uitgelegd dat de toonladder van C bestaat uit de tonen C, D, E, F, G, A, B en C. De C is de eerste toon van de toonladder en krijgt nummer 1, de D nummer 2 enzovoorts tot en met nummer 7 voor de B.

De eerste toon heet de grondtoon

Majeur toonladders hebben twee tonen die belangrijk zijn, belangrijker dan de andere vijf tonen. Dit zijn de eerste toon en de zevende toon. De eerste toon van een toonladder is de belangrijkste toon. Dat is niet zo vreemd, want het is immers de toon die de naam geeft aan de toonladder en waar een muziekstuk mee eindigt. Daarom heeft deze toon een eigen naam gekregen. De eerste toon van een toonladder heet de grondtoon. De grondtoon heeft een stabiel of consonant karakter.

De zevende toon heet de leidtoon

Dat de zevende toon van een toonladder belangrijk is kun je vooral horen als je de toonladder speelt en stopt bij de zevende toon. Hoor je dat de toonladder niet af klinkt? En dat deze toon heel graag naar de achtste toon, oftewel de eerste toon wil gaan. We zeggen ook wel dat de zevende toon wil oplossen naar de eerste toon. Dat komt omdat de afstand tussen de zevende toon en de eerste toon een halve is. Dit is een heel belangrijk muzikaal gegeven wat heel vaak voorkomt in de muziek. Als je dit geluid kent kom je het ineens overal in de muziek tegen.
Daarom heeft de zevende toon ook een eigen naam gekregen. De zevende toon van een toonladder heet de leidtoon. De leidtoon leidt, of lost op naar de grondtoon. De leidtoon heeft een instabiel of dissonant karakter.

Voor de volledigheid moet ik noemen dat de vijfde toon ook een eigen naam heeft. De vijfde toon heet dominant. Dit is vooral belangrijk voor akkoorden. Dan praat je over het dominantakkoord, of het dominantseptiemakkoord. Misschien heb je hier al eens van gehoord? Wil je hier meer over leren? Neem dan een muziektheorie abonnement.

De mineur toonladder

Ik heb uitgelegd dat de majeur toonladder bestaat uit de volgorde: heel - heel - half - heel - heel - heel - half. Maar er zijn ook muziekstukken te vinden waarbij de volgorde anders is, bijvoorbeeld bij Fur Elise van Beethoven of de Turkse Mars van Mozart

Als je de tonen van deze stukken op een rij zet krijg je de toonladder: A B C D E F G A.

Deze toonladder heeft wel dezelfde tonen, maar in een andere volgorde. Ook van deze toonladder kun je kijken naar de volgorde van hele en halve toonsafstanden. Wat blijkt: de toonladder A B C D E F G A bestaat uit de volgorde heel - half - heel - heel - half - heel - heel.

Een toonladder die uit deze volgorde bestaat heet een kleinetertstoonladder, ook wel een mineur toonladder genoemd.

Zo klinkt de A mineur toonladder.

Hoor je dat deze toonladder anders klinkt dan de majeur toonladder? Zie je dat de halve afstanden op een andere plek zitten dan bij de majeur toonladder? Dat bij deze toonladder de laatste afstand een hele is en geen halve, zoals bij majeur? Dit is belangrijk en daar vertel ik straks meer over.
Net als bij majeur toonladders geldt voor mineur toonladders dat ze uit 7 verschillende tonen bestaan, elke notennaam één keer voor komt en dat er geen notennaam wordt overgeslagen.

Meerdere namen voor de mineur toonladder

Net als bij majeur zijn er verschillende namen voor de mineur toonladder:

• A kleinetertstoonladder
• toonladder van A klein
• A klein
• toonladder van a
• toonladder van a mineur
• A mineur of a mineur

Let op! Bij de mineur toonladder zie je vaak een kleine letter in plaats van een hoofdletter. Als er een hoofdletter staat wordt majeur bedoeld, tenzij er klein of mineur bijstaat. Staat er een kleine letter dan wordt altijd mineur bedoeld.

Zijn er meer mineur toonladders?

Jazeker, net als bij majeur zijn er 12 verschillende mineur toonladders. Als je bijvoorbeeld vanaf de E een mineur toonladder maakt krijg je E Fis G A B C D E. De E mineur toonladder ziet er als volgt uit:

Wil je meer mineur toonladders leren? Neem dan een muziektheorie abonnement! Alle mineur toonladders worden uitgebreid uitgelegd met video en ik laat zien hoe je ze op de piano speelt. Zo leer je stapsgewijs ook alle mineur toonladders kennen.

Is majeur vrolijk en mineur droevig?

Soms lees je dat majeur vrolijk klinkt en mineur droevig. Dat is soms wel zo, maar heel vaak ook niet. Er zijn ook droevige muziekstukken in majeur en vrolijke muziekstukken in mineur. Een muziekstuk in een mineur toonladder kan van alles zijn: krachtig, dramatisch, levendig, buitengewoon mooi enzovoort. Wil je het verschil leren horen tussen majeur en mineur? Op VirtueleLesruimte.nl vind je heel veel goede oefeningen om dit verschil te leren horen.

Probeer het zelf. Hoor jij welke toonladder wordt gespeeld? Majeur of mineur?

Antwoord

Wat is harmonisch mineur en melodisch mineur?

De mineur toonladder heeft iets bijzonders, er zijn namelijk ook nog twee varianten. Dat deze varianten bestaan komt door de zevende toon. Weet je nog dat in majeur de zevende toon de leidtoon heet? Dat de afstand tussen de zevende en eerste toon een halve is? Dat daarom de leidtoon wil oplossen naar de grondtoon? En weet je nog dat in mineur deze afstand een hele is? Hierdoor heeft de mineur toonladder geen leidtoon. En aan een leidtoon die kan oplossen naar de grondtoon is wel behoefte.

Wat kun je doen? De oplossing is om in mineur de zevende toon kunstmatig te verhogen met een halve. Oftewel, zet er gewoon maar een kruis voor. De afstand tussen de zevende toon en de grondtoon is nu ineens een halve. En nu kan deze toon wel oplossen naar de grondtoon. We hebben een leidtoon gemaakt.

We hebben wel de toonladder veranderd. Deze variant, waarbij de zevende toon wordt verhoogd, heet harmonisch mineur. De toonladder van A mineur gaat nu: A B C D E F Gis A.

Zo klinkt de harmonische A mineur toonladder.

Echter, hoewel we het probleem van de leidtoon zo hebben opgelost is hiermee een nieuw probleem geschapen. Speel deze toonladder maar eens en luister goed. Valt het je op dat er een rare sprong klinkt tussen de zesde en zevende toon? Tussen de F en Gis? Het klinkt niet erg melodisch.

Wat kun je hieraan doen? De oplossing is om ook de zesde toon kunstmatig te verhogen met een halve. Zet hier dan ook maar een kruis voor. De rare afstand tussen de zesde en zevende toon is verdwenen. De toonladder klinkt nu weer mooi egaal, zonder vreemde sprong.

Nu hebben we de toonladder voor de tweede keer veranderd. Deze variant, waarbij zowel de zesde toon als de zevende toon worden verhoogd, heet melodisch mineur. De toonladder van a mineur gaat nu: A B C D E Fis Gis A.

Zo klinkt de melodische A mineur toonladder.

Gehoortraining: leer het verschil tussen de verschillende toonladder horen

Wil je het verschil leren horen tussen majeur, mineur, harmonisch mineur of melodisch mineur? Met een muziektheorie abonnement op VirtueleLesruimte.nl vind je heel veel goede gehoortraining oefeningen om dit verschil te leren horen. En het is moeilijker dan je denkt. Bijvoorbeeld als een toonladder omlaag wordt gespeeld.

Probeer het zelf. Hoor jij welke toonladder wordt gespeeld? Je hebt vier keuzes: majeur, mineur, harmonisch mineur of melodisch mineur.

Antwoord

De kwintencirkel

Je hebt geleerd dat er 12 majeur toonladders zijn en 12 mineur toonladders. Hoe kun je dit allemaal onthouden? Hiervoor is een oplossing gevonden: de kwintencirkel. Het gaat te ver om de kwintencirkel hier helemaal uit te leggen, maar ik zal een tip van de sluier oplichten en een paar tips geven. Wil je alles weten over de kwintencirkel? Neem dan een muziektheorie abonnement.

De kwintencirkel is een schema van de toonsoorten. Met hun respectievelijke aantallen kruizen of mollen. Met behulp van de kwintencirkel kun je berekenen hoeveel kruizen of mollen een toonladder heeft. Ook kun je de kwintencirkel gebruiken om de toonsoort van een muziekstuk te bepalen, in welke toonladder een muziekstuk staat. Het is een heel handig hulpmiddel.
Laat je door de cirkel niet van de wijs brengen. Het had ook een rechte lijn of een vierkant kunnen zijn. Het gaat om de kwinten. Er is een kwintencirkel voor de majeur toonladders en een kwintencirkel voor de mineur toonladders. En nu vijf kwintencirkel tips:

Tip 1. om de kwintencirkel te begrijpen moet je eerst weten wat een reine kwint is. Lees mijn handleiding over intervallen als je wilt leren wat een kwint is.
Tip 2. om de kwintencirkel goed te kunnen toepassen moet je op alle tonen reine kwinten kunnen maken, zowel omhoog als omlaag.
Tip 3. je hoeft alleen de kwintencirkel voor de majeur toonladders te kennen. Voor de mineur toonladders is een handig trucje (namelijk vanaf majeur een kleine terts omlaag).
Tip 4. speel je nooit toonladders met veel kruizen of mollen? Dan hoef je deze (voorlopig) ook niet te leren. En dan hoef je ook niet de hele kwintencirkel te leren.
Tip 5. de kwintencirkel is een handig schema, niets meer en niets minder. Het is geen ei van Columbus. Je hebt er vooral wat aan als je muziekstukken speelt met 3 of meer kruizen of mollen.

Kerktoonladders en pentatonische toonladder

Misschien heb je je ondertussen afgevraagd of er nog meer toonladders zijn dan majeur en mineur. En inderdaad, er bestaan nog heel veel andere soorten toonladders. Die hebben namen als octotonische toonladder, bluestoonladder, hele-toonstoonladder of zigeunertoonladder. Maar ik wil je graag nog wat vertellen over kerktoonladders en de pentatonische toonladder.

De kerktoonladders

Kerktoonladders werden gebruikt in de kerkmuziek in de middeleeuwen. Er zijn zes verschillende kerktoonladders, deze hebben namen ontleend aan de Oudgriekse muziektheorie. Deze toonladders ontstaan door de witte toetsen van de piano op een rij te spelen, met de grondtonen C, D, E, F, G en A. Je hebt de volgende kerktoonladders:

• De ionische toonladder bestaat uit de tonen C D E F G A B C.
• De dorische toonladder bestaat uit de tonen D E F G A B C D.
• De frygische toonladder bestaat uit de tonen E F G A B C D E.
• De lydische toonladder bestaat uit de tonen F G A B C D E F.
• De mixolydische toonladder bestaat uit de tonen G A B C D E F G.
• De aeolische toonladder bestaat uit de tonen A B C D E F G A.

Valt je wat op? De ionische toonladder is hetzelfde als de majeur toonladder. En de aeolische toonladder is hetzelfde als de mineur toonladder. De majeur en mineur toonladder zijn al heel oud. Ze kwamen alleen pas echt in de mode vanaf grofweg het jaar 1600. Daarvoor waren de dorische, lydische en mixolydische toonladder heel populair. Vanaf 1600 werden die steeds minder gebruikt. De ionische en aeolische toonladder kwamen in opmars. En die werden toen majeur en mineur genoemd. Pas vanaf de 20ste eeuw werden de dorische, lydische en mixolydische toonladder weer gebruikt. Je komt ze ook in de popmuziek tegen.

Bijvoorbeeld het prachtige nummer Mad World van Gary Jules is geschreven in de mixolydische toonladder. Hoewel er ook geschreven wordt dat dit nummer in de dorische toonladder staat. Het hangt er vanaf welke toon je als grondtoon hoort. Ik hoor het slotakkoord, bij het woord 'World', als grondtoon. Het is zeker niet geschreven in mineur.

De pentatonische toonladder

De pentatonisch toonladder is een toonladders die bestaat uit vijf tonen binnen het octaaf. Het Griekse woord penta betekend vijf. Er zijn veel verschillende manieren om een pentatonische toonladder te maken. De meest gebruikte is te omschrijven als een majeur toonladder waarin de kwart en de septiem ontbreken. De zwarte toetsen van de piano vormen samen een pentatonische toonladder. In China kent men de pentatonische toonladder al duizenden jaren, zwarte-toetsimprovisaties klinken ook een beetje "Chinees".

Als laatste

Je hebt al heel wat over toonladders geleerd. Ik heb uitgelegd dat er 12 majeur toonladders en 12 mineur toonladders zijn. En dat mineur nog twee varianten heeft, harmonisch en melodisch. Je hebt gehoord hoe deze toonladders klinken. Er valt nog veel en veel meer te vertellen over toonladders. Bijvoorbeeld het verhaal over Das Wohltemperierte Klavier van Bach. Of over transponeren en moduleren. Over tonale en atonale muziek. Over andere indelingen van het octaaf waardoor er nog weer andere toonladders ontstaan. Maar dat valt buiten mijn verhaal over toonladders voor beginners.

Wil je datgene wat je geleerd hebt ook kunnen toepassen, dan zal je zelf aan de slag moeten gaan. Een goed begin is om zelf toonladders te gaan spelen. Wat je ook vooruit zal helpen, is om de verschillende toonladders op gehoor te leren herkennen. Immers, door het trainen van je gehoor verbeter je je muzikale vaardigheden.

Met een muziektheorie abonnement kun je dit allemaal doen. Je hebt dan toegang tot heel veel goede oefeningen, waarbij je zelf de verschillende toonladders leert herkennen en je krijgt leuke en goede gehoortrainingsoefeningen.